Թվում է՝ փոխվել են ժամանակները, և իրողություններն այսօր միանգամայն այլ են, բայց գործընթացը ընթանում է նորից նույն տրամաբանությամբ. Գարեգին Պետրոսյան
Կովկասը ռուսական ազդեցությունից հանելու, Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև բուֆերի վերածելու գաղափարը նորություն չէ միջազգային դիվանդագիտության մեջ: Բրիտանիայի պրեմիեր-մինիտր լորդ Հենրի Պալմերսթոնի ջանքերով համաշխարհային քաղաքականության կուլիսներում գաղափարը սկսել էր շրջանառվել դեռևս Արևելյան կամ Ղրիմի պատերազմի (1853-1856) տարիներին՝ Ռուսաստանը թուլացնելու և նրա ազդեցության գոտիները նեղացնելու նպատակով:
Գաղափարի հետագա զարգացումը և հստակեցումը կապված է <<Կովկասյան տուն>> թուրքական և <<Կ.Պոլիս-Անդրկովկաս միասնական մանդատի>> ամերիկյան ծրագրի հետ: Դրանցից առաջինը առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, իսկ երկրորդը՝ դրա ավարտից անմիջապես հետո:
Այս ծրագրերը համեմատաբար քիչ են լուսաբանված հայ պատմագիտության մեջ, շատ փաստական հանգամանքներ դեռևս հետազոտական լուսաբանման կարիք ունեն, չնայած այն բանին, որ թեման արդիական է նաև քաղաքական տեսանկյունից:
Քաղաքակրթությունների և աշխարհաքաղաքական շահերի խաչմերուկում գտնվող Կովկասին՝ սկսած հենց հենց 19-րդ դարի երկրորդ կեսից, արդեն որոշակի տեղ էր հատկացվում ոչ միայն Ռուսաստանի և Թուրքիայի, այլևս եվրոպական երկրների և ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքական ծրագրերում: Բայց եթե Թուրքմենչայի(1828թ.) և Ադրիանապոլիսի(1829թ.) հաշտությունից հետո (երբ Կովկասը գրեթե ամբողջությամբ անցել էր ռուսական միապետոթյան կազմ), ցարական իշխանությունները ընդհանուր առմամբ շահագրգռված էին տարածաշրջանում քրիստոնյաների և հատկապես հայկական տարրի տեսակարար կշռի ավելացմամբ՝ դրանում տեսնելով հետագա քաղաքական ազդեցության հուսալի հենարան, նույն լորդ Պալմերսոնը հայերին անվանում էր <<անուղղելի ռուսասերներ>> և բնական է Կովկասի <<ապահայկականացման>> մեջ էր տեսնում տարածաշրջանից Ռուսաստանի դուրս մղման հավանականությունը:
Հետագա տասնամյակներում տեսնում ենք հենց բրիտանական քաղաքական կուլիսներում ձևավորված տարբեր գործիքակազմեր՝ այդ թվում թուրքական ազգայնականությունը, որի խնդիրը իրենց աշխարհաքաղաքական հակառակորդ Ռուսաստանի ազդեցության գոտին նեղացնելն է Կովկասում: Թվում է փոխվել են ժամանակները, և իրողություններն այսօր միանգամայն այլ են, բայց գործընթացը, գուցե մի փոքր վերակերպված, բայց ընթանում է նորից նույն տրամաբանությամբ:
Բավական է այսօր էլ պարզել՝ ո՞վ էր Թուրքիայում ՄԹ դեսպան Ռիչարդ Մուրը, ով 2020թ-ի հուլիսին նշանակվել էր Բրիտանիայի արտաքին հետախուզության ծառայության ղեկավար, ի՞նչ կապեր ունի Էրդողանի հետ և ինչ գաղտնի ծրագրեր էին իրականացնում տարիներ շարունակ, ի՞նչ ներգործություն ունի թուրքական <<գորշ գայլեր>>-ի վրա, որոնք տարիներ շարունակ ակտիվորեն գործում են նաև Ադրբեջանում, ի՞նչ ներգործություն ունի համաթուրքական բանակի գաղափարի ակտիվացման և համաթուրքական զորավարժությունների կազմակերպման հարցում, ի՞նչ ներգործություն ուներ <<Արմեն Սարգսյան>> և <<թավշյա հեղափոխություն>> օպերացիաների հարցում: Կամ անհասկանա՞լի չէ առ այսօր ԱԱԾ նախկին պետ Գեորգի Կուտոյանի ճակատագիրը, ով այդքան կարևոր պաշտոնից ազատվելուց հետո, ոչ միայն կարողացել էր լքել երկիրը, այլև մեկնել հենց Մեծ Բրիտանիա:
Հ.Գ. <<Կովկասյան տուն>> թուրքական և <<Կ.Պոլիս-Անդրկովկաս միասնական մանդատի>> ամերիկյան ծրագրերի հետ կապված խնդիրներին կփորձեմ առաջիկայում մի քանի գրառումներով նորից անդրադառնալ, որոնք իրենց արդիականությունը պահպանում են նաև ներկայիս քաղաքական զարգացումների տիրույթում: